Ders Adı Boya Teknolojisi I
Ders Kodu TEK-3150
Dersin Türü Zorunlu
Ders Biriminin Seviyesi Ön Lisans
Yıl 1
Dönem 2.Yarıyıl
AKTS 3
Dersi Veren(ler) Füsun Ergül
Dersin Yardımcıları
Ders İşleme Biçimi Yüz Yüze
Önkoşul Dersleri
Dersin İçeriği Boyarmaddenin yapısı ve boyama işlemi,pamuklu malzemeleri boyayan boyarmaddeler ve bu boyalarla boyama,yün malzemeleri boyayan boyarmaddeler ve bu boyalarla boyama
Dersin Verildiği Diller Türkçe
Dersin Amacı Pamuk ve yün malzemelerin boyama işlemlerinin öğrenilmesi.
No Dersin Kazanımları  
1 1.Boyarmadde ve boyama işlemi hakkında bilgi sahibi olma
2 2.Küp BM ile pamuk boyamasını öğrenme
3 3.Direkt BM ile pamuk boyamasını öğrenme
4 4.Reaktif BM ile pamuk boyamasını öğrenme
5 5.Asit BM ile yün boyamasını öğrenme
6 6.Krom BM ile yün boyamasını öğrenme
7 7.Metal-Kompleks BM ile yün boyamasını öğrenme
8 8.İpek boyamacılığını öğrenme
DERSİN KAZANIMLARI / PROGRAM YETERLİKLERİ İLİŞKİ MATRİSİ
DKPY1PY2PY3PY4PY5PY6PY7PY8
1
2
3
4
5
6
7
8
5-Çok Yüksek İlişkili 4- Yüksek İlişkili 3-Orta İlişkili 2- Zayıf İlişkili 1-Çok Zayıf İlişkili 0-İlişkisiz
Hafta Konular  
1 Boyarmaddelerin yapısı ve özellikleri
  Ön Hazırlık: 1. Tarakçıoğlu I.,?Tekstil Boyacılığı I?, Ege Üniversitesi., 1979, İzmir, Türkiye 2.Özcan Y., ?Tekstil Elyaf ve boyama Tekniği?, İsanbul Üniversitesi,1978, İsanbul, Türkiye
2 BM lerin sınıflandırılması
  Ön Hazırlık: 1. Tarakçıoğlu I.,?Tekstil Boyacılığı I?, Ege Üniversitesi., 1979, İzmir, Türkiye 2.Özcan Y., ?Tekstil Elyaf ve boyama Tekniği?, İsanbul Üniversitesi,1978, İsanbul, Türkiye
3 BM ile lifler arasında oluşabilecek bağların öğrenilmesi
  Ön Hazırlık: 1. Tarakçıoğlu I.,?Tekstil Boyacılığı I?, Ege Üniversitesi., 1979, İzmir, Türkiye 2.Özcan Y., ?Tekstil Elyaf ve boyama Tekniği?, İsanbul Üniversitesi,1978, İsanbul, Türkiye
4 Boyama flottesinin hazırlanması için gerekli reçetelerin yazılması,hesaplanması ve boyama eğrisi
  Ön Hazırlık: 1. Tarakçıoğlu I.,?Tekstil Boyacılığı I?, Ege Üniversitesi., 1979, İzmir, Türkiye 2.Özcan Y., ?Tekstil Elyaf ve boyama Tekniği?, İsanbul Üniversitesi,1978, İsanbul, Türkiye
5 Pamuklu malzemeleri boyayan BM ler ve pamuklu malzemelerin boyanması
  Ön Hazırlık: 1. Tarakçıoğlu I.,?Tekstil Boyacılığı I?, Ege Üniversitesi., 1979, İzmir, Türkiye 2.Özcan Y., ?Tekstil Elyaf ve boyama Tekniği?, İsanbul Üniversitesi,1978, İsanbul, Türkiye
6 Küp BM ile pamuklu malzeme boyaması
  Ön Hazırlık: 1. Tarakçıoğlu I.,?Tekstil Boyacılığı I?, Ege Üniversitesi., 1979, İzmir, Türkiye 2.Özcan Y., ?Tekstil Elyaf ve boyama Tekniği?, İsanbul Üniversitesi,1978, İsanbul, Türkiye
7 Direkt BM ile pamuklu malzeme boyaması
  Ön Hazırlık: 1. Tarakçıoğlu I.,?Tekstil Boyacılığı I?, Ege Üniversitesi., 1979, İzmir, Türkiye 2.Özcan Y., ?Tekstil Elyaf ve boyama Tekniği?, İsanbul Üniversitesi,1978, İsanbul, Türkiye
8 Reaktif BM ile pamuklu malzeme boyaması
  Ön Hazırlık: 1. Tarakçıoğlu I.,?Tekstil Boyacılığı I?, Ege Üniversitesi., 1979, İzmir, Türkiye 2.Özcan Y., ?Tekstil Elyaf ve boyama Tekniği?, İsanbul Üniversitesi,1978, İsanbul, Türkiye
9 Yünlü malzemeleri boyayan BM ler ve yünlü malzemelerin boyanması
  Ön Hazırlık: 1. Tarakçıoğlu I.,?Tekstil Boyacılığı I?, Ege Üniversitesi., 1979, İzmir, Türkiye 2.Özcan Y., ?Tekstil Elyaf ve boyama Tekniği?, İsanbul Üniversitesi,1978, İsanbul, Türkiye
10 Asit BM ile yünlü malzemelerin boyanması
  Ön Hazırlık: 1. Tarakçıoğlu I.,?Tekstil Boyacılığı I?, Ege Üniversitesi., 1979, İzmir, Türkiye 2.Özcan Y., ?Tekstil Elyaf ve boyama Tekniği?, İsanbul Üniversitesi,1978, İsanbul, Türkiye
11 Metal Kompleks BM ile yünlü malzemelerin boyanması
  Ön Hazırlık: 1. Tarakçıoğlu I.,?Tekstil Boyacılığı I?, Ege Üniversitesi., 1979, İzmir, Türkiye 2.Özcan Y., ?Tekstil Elyaf ve boyama Tekniği?, İsanbul Üniversitesi,1978, İsanbul, Türkiye
12 Krom BM ile yünlü malzemelerin boyanması
  Ön Hazırlık: 1. Tarakçıoğlu I.,?Tekstil Boyacılığı I?, Ege Üniversitesi., 1979, İzmir, Türkiye 2.Özcan Y., ?Tekstil Elyaf ve boyama Tekniği?, İsanbul Üniversitesi,1978, İsanbul, Türkiye
13 İpekli malzemelerin boyanması
  Ön Hazırlık: 1. Tarakçıoğlu I.,?Tekstil Boyacılığı I?, Ege Üniversitesi., 1979, İzmir, Türkiye 2.Özcan Y., ?Tekstil Elyaf ve boyama Tekniği?, İsanbul Üniversitesi,1978, İsanbul, Türkiye
14 Boyama sonrası oluşabilecek hatalar ve bunların giderilmesi
  Ön Hazırlık: 1. Tarakçıoğlu I.,?Tekstil Boyacılığı I?, Ege Üniversitesi., 1979, İzmir, Türkiye 2.Özcan Y., ?Tekstil Elyaf ve boyama Tekniği?, İsanbul Üniversitesi,1978, İsanbul, Türkiye
No Bölüm Öğrenme Çıktısı Katkı Düzeyi
1 Orta öğretim düzeyi üzerindeki dersler ve uygulamalarla öğretilen tekstil alanındaki bilgi ve becerilere sahip olduğunu göstermek 5
2 Kazandığı bilgi ve becerileri doğru kullanarak sektörün ihtiyaç duyduğu kaliteli hizmeti sunabildiğini göstermek 5
3 Tekstil alanı ile ilgili uygulamalarda beklenmeyen durumları izleyerek değerlendirmek ve gerekli önlemleri alabilmek 4
4 Temel bilgisayar kullanımı yanı sıra tekstil alanı ile ilgili programları kullanabilmek 2
5 Sorumluluğu altında çalışanlarla sağlıklı iletişim kurup, takım çalışması yapabilmek 3
6 Yeterli olabilecek teknik yabancı dil bilgisine sahip olmak 3
7 İş güvenliği,işçi sağlığı,çevresel değerleri koruma,sosyal sorumluluklar,etik değerler hakkında bilgi sahibi olma 4
8 Atatürk ilke ve inkilapları hakkında bilgi sahibi olmak 2
Yarıyıl İçi Çalışmaları Sayısı Katkı Payı
Ara Sınav 1 100
Kısa Sınav 0 0
Ödev 0 0
Devam 0 0
Uygulama 0 0
Labaratuvar 0 0
Proje 0 0
Atölye 0 0
Seminer 0 0
Arazi Çalışması 0 0
Sözlü sınav 0 0
Portfolyo 0 0
Doküman İncelemesi 0 0
Performans değerlendirme 0 0
Sunum 0 0
Alan Çalışması 0 0
Vaka Çalışması 0 0
Video Kaydı 0 0
Öz değerlendirme 0 0
Akran Değerlendirme 0 0
Eşleştirme Testleri 0 0
Çoktan seçmeli test 0 0
Kısa Cevaplı test 0 0
Kontrol listeleri 0 0
Dereceleme Ölçekleri 0 0
Zihin Haritalama 0 0
Araştırma yazısı 0 0
Çevrimiçi anket 0 0
Çevrimiçi Kısa sınav 0 0
TOPLAM 0
Yıliçinin Başarıya Oranı 40
Finalin Başarıya Oranı 60
TOPLAM 100
AKTS kredilerinin belirlenmesinde öğrenci işyükü anketlerinden faydalanılmaktadır.
Etkinlik Sayısı Süresi Toplam
Ders Süresi (Sınav Haftaları Hariç) 14 3 42
Sınıf Dışı Ders Çalışma Süresi 14 2 28
Ödevler 0 0 0
Sunum 0 0 0
Proje 0 0 0
Laboratuar Çalışması 0 0 0
Arazi ya da Alan Çalışması 0 0 0
Ara Sınavlar 1 10 10
Yarıyıl Sonu Sınavı 1 10 10
İşyükü Saati (30) 30
Toplam İşyükü / Saat 90    
Dersin Akts Kredisi 3    
Ders Notu YÜN BOYAMACILIĞI ASİT BM: Asit BM ler protein elyafa karşı direkt afiniteye sahip bir BM sınıfıdır. Boyama metotları bakımından 4 gruba ayrılır. 1. Ve 2. Gruplarda ortama glauber tuzu ilave edilir. Asitlerin etkisi: Asit BM lerin büyük çoğunluğu asit ilave edilmedikçe yün üzerine çekilmezler. Glauber tuzunun etkisi: Asidik ortamda protein elyaf katyon(+) durumuna geçer. Boya çözeltisinde ise BM.anyonlarıyla(-) asitten doğan sülfat anyonları(-) bulunur. Sülfat anyonları daha küçük oldukları için elyaf yüzeyine daha çabuk erişerek elyaf katyonuyla tuz bağı oluştururlar. Böylece elyaf üzerinde BM anyonlarının bağlanacağı (+) yüklü merkezler bir süre bloke edilerek BM nin ani olarak çekilmesi önlenmiş olur. Ani çekim dalgalı (abraj) boyamaya neden olacağından istenmez. Sıcaklık arttıkça sülfat anyonlarıyla BM anyonlarının yer değiştirmesi sonucu BM elyafa bağlanır. ORTAMA İLAVE EDİLEN GLAUBER TUZU BM ANYONLARI İLE SÜLFAT ANYONLARI ARASINDAKİ REKABETİ SÜLFAT LEHİNE ÇEVİREREK BM ÇEKİMİNİ YAVAŞLATIR. Ancak glauber tuzlarının yavaşlatıcı etkisi yalnız düşük pH değerleri için söz konusudur. (ASİT ORTAM İÇİN) Nötral veya bazik ortamda ise çekimi arttırıcı rol oynar. Sıcaklığın etkisi: Sıcaklığın yükselmesiyle Asit BM ler elyaf içine daha çabuk alınacaklarından boyama hızı artar. Bu da abraj boyamaya neden olur. Bu nedenle boyamaya düşük sıcaklıklarda (40 C civarında) başlanır. Her BM için çekim hızının max. Olduğu bir sıcaklık aralığı vardır. 1. Ve 2. Grup BM lerde 40-55 C arasında 3. Ve 4. Grup BM ler de ise 70-85C arasında boyama hızı max.dur. Bu sıcaklık aralıklarının dikkatli geçilmesi gerekir. Boyama süresinin etkisi: 1. Ve 2. Grup BM lerde kaynama noktasına gelindiğinde çekim tamamlanmıştır. Ancak BM nin elyaf içine alınması ve MİGRASYON sonucu homojen dağılarak boyamanın düzgünleşmesi için boyamaya kaynama noktasında (KN) ½ saat-45 dak. Daha devam etmek gerekir. 3. Ve 4. Grupta ise kaynama noktasında çekim henüz tamamlanmamıştır. Bu nedenle boyamaya kaynama noktasında (KN) ½ saat-45 dak. Daha devam edilir. ASİT BM GRUPLARI BOYAMA ÖZELLİKLERİ: 1.GRUP : Işık haslıkları iyidir. Ancak yıkama haslıkları yeterli değildir.Migrasyon güçleri fazladır. 2.GRUP: Bu grup H2SO4 ile boyayabilmekle birlikte formik asitle daha düzgün boyama verirler. Özellikleri 1. Grupla aynıdır. 3.GRUP: Glauber tuzu çekimi hızlandırdığından kullanılmaz. 1. Ve 2. Gruptan daha yüksek yıkama haslığına sahiptirler. Ancak migrasyon yetenekleri yeterli değildir. 4.GRUP: Elyaf afiniteleri çok yüksek olduğundan düzgün boyanmaları çok zordur. Migrasyon yetenekleri hiç yoktur. Ancak ışık ve yıkama haslıkları yüksektir. KROM BM: Yün ve yün-naylon karışımlarının boyanmasında kullanılır. En önemli özellikleri elyaf içinde metal iyonlarıyla birleşerek metal kompleksleri oluşturmalarıdır. Metal kompleksleri BM nin elyaf üzerine sağlam bir şekilde bağlanmasını sağlarlar. BM nin elyafa bu şekilde bağlanmasını sağlayan bu tür maddelere mordan madde denir. Mordan olarak kalay,demir ve krom tuzları kullanılabilmekle birlikte yün boyamada krom tuzları en iyi sonucu vermektedir. BM de ismini buradan almaktadır. Krom BM ler moleküllerinin özel yapıları nedeniyle krom iyonlarıyla kompleks meydana getirebilmektedir. BM yüne hem çekim kuvvetleriyle hem de krom iyonuyla bağlanmaktadır. Bu nedenle hiç bir BM grubu haslık bakımından Krom BM ile karşılaştırılamaz. Özellikle paltoluk, üniformalık kumaşların orta ve koyu tonlarda boyanmasında en fazla tercih edilen BM grubudur. Düzgün boyama verme yetenekleri yüksek olduğundan her aşamada ki yün boyanabilir. Dikkat edilmesi gereken nokta yünün iyi yıkanmış olmasıdır. Aksi halde yündeki yağda bir miktar BM çözülüp sürtünme haslığını düşürür. Mordanlama K2Cr2O7 (potasyum kromat) ile yapılır. Krom-Mordan Yöntemi: Bu yöntemde mordanlama ve boyama süresi uzun olduğu için ve fazla miktarda krom bileşiği kullanıldığı için yünlü malzeme gevşek bir tutum kazanır. Bu nedenle eski, kullanılmış yünlülerin tekrar boyanması durumunda tercih edilir. Çünkü mordanlama sırasında yünün eski boyasının bir kısmı akar ve 2. Adımdaki boyamaya zemin hazırlar. Mordanlama sırasında kromat iyonları ile birlikte suyun H+ iyonları da çekilir. Bunun sonucunda OH- iyonları serbest kaldığından pH biraz yükselir. Açığa çıkan OH- iyonlarının yüne zarar vermesini önlemek için ortama asit ilave etmek gerekir. Yaklaşık 1.5 saat kaynama noktasında mordanlama yapmak gerekir. Boyamanın düzgün olması için sadece BM nin değil mordanında iyi uygulanması gerekir. Meta-krom Yöntemi: Bu yöntem basit olmakla birlikte her krom BM için uygun değildir. Yöntemin uygulanabilmesi için BM de de bazı şartların bulunması gerekir. a-BM pH’ı 5-8.5 olan ortamda çekilebilmeli b- BM krom tuzları tarafından çöktürülmemeli c- BM-krom kompleksi ilk olarak elyaf içinde meydana gelmelidir. Boyama sırasında KN 45-60 dak. Da çıkılmalıdır.Sıcaklık daha çabuk yükselirse BM-krom kompleksi boya banyosunda meydana gelir. Ayrıca KN gelinene kadar migrasyon şansı vardır. Bu noktaya gelindiğinde hızla kompleksleşme başlar ve boyamanın düzgünleşme şansı hiç kalmaz. Çünkü elyaf içinde meydana gelen kompleksin elyaftan çıkması mümkün değildir. Bu nedenle yıkama haslığı çok yüksektir. Bu yöntemin avantajı boyama süresinin kısa olması ve boyama tonunun sonradan yapılan kromlamayla değişmemesidir. Son Kromlama Yöntemi: Yün önce krom BM ile boyanır. BM çekimi tamamlandıktan sonra mordanlama yapılır. Mordanlama için kullanılan K2Cr2O7 gerekenden az kullanılırsa, bütün BM kompleks meydana getiremiyeceğinden haslıklar da düşme olur. Eğer gerekenden çok kullanılırsa yün elastikiyeti, tutumu bozulur. Genellikle BM miktarının yarısı kadar K2Cr2O7 kullanılır. (Bazı BM firmaları her BM için kromat faktörü verir. BM yüzdesi bu faktörle çarpılınca kullanılması gereken kromat yüzdesi bulunur.) Mordanlamaya KN ½-1 saat devam edilir. Yeterince beklenilmezse ışık haslığı düşer. Mordanlamaya geçmeden önce yünün çok düzgün boyanmış olması gerekir. Çünkü mordanlamadan sonra migrasyon imkanı yoktur. Bm nin boya banyosundan tamamen çekilmiş olması da şarttır. Aksi halde boya banyosunda kalan BM suda çözünmeyen krom lakı oluşturarak elyaf üzerine çöker ve sürtünme haslığını düşürür. KROM BM BOYAMA ÖZELLİKLERİ: Tüm haslıkları yüksektir. Ancak asit BM ler kadar parlak değildir. Krom BM ye asit BM ilavesiyle renk parlaklığı arttırılabilir. Ancak yıkama haslıklarında bir miktar düşme olur. METAL-KOMPLEKS BM: Krom Bmlerle elde edilen yüksek haslıklara karşılık uzun boyama süresi ve renk tonunun tutturulması zorluğu gibi sakıncaları vardır. Bu nedenle BM firmaları BM ile metal iyonunu fabrikalarda birleştirerek metal kompleksi haline getirdikten sonra piyasaya çıkarmışlardır. Hazır kompleksler sayesinde hem boyama işlemi basitleşmiş hem de mordanlama sırasında yünün kromat iyonları tarafından zarar görmesi önlenmiş olur. Metal-kompleks BM ler kimyasal yapıları ve boyama özellikleri bakımından iki gruba ayrılırlar. 1-Asidik ortamda boyayan 1:1 lik Metal-kompleks BM Bu BM lerde 1 Cr iyonuna karşılık 1 BM molekülü bulunduğundan ve pH 2 civarında ki banyoda boyayabildiklerinden asidik ortamda boyayan 1:1 lik metal-kompleks BM ler denilmektedir. Özellikle yıkama haslıkları çok yüksektir. Migrasyon yetenekleri çok yüksek olduğundan düzgün boyama elde etmek kolaydır. Yine de abraj boyama meydana gelmişse nedeni genellikle asit yetersizliğidir. Asit eklenip bir süre daha boyamaya devam edilirse abraj düzeltilebilir. Yüksek yıkama haslığı isteyen tropikal iklim giysilerinin boyanmasında, erkek elbiselik ve üniformalık kumaşların boyanmasında, karbonize edilmiş kumaş ve battaniyelerin boyanmasında, atmosfer etkisinde kalmış kumaşların boyanmasında, gemi-otel-tiyatro ve vagonlardaki halıların boyanmasında kullanılır. 2-Nötral ortamda boyayan 1:2 lik Metal-kompleks BM 1 Cr iyonuna karşılık 2 BM molekülü içerir. Molekülünün büyük olması nedeni ile boyama hızı yavaş, yıkama halıkları yüksektir. Renkleri parlak değildir. Ancak uygun bir BM ile karıştırılarak parlaklık arttırılabilir.Üretimin her aşamasında yüne uygulanabilirler. DOĞAL BOYAMACILIK Boya veren bitkiler genellikle çiçek,yaprak ve tohumun en olgun olduğu zamanda toplanır. Bunlar hemen kullanılabileceği gibi kurutularak saklanması da mümkündür. Kökler ise genellikle ilkbahar ve sonbaharda toplanır. Boyama işleminde kullanılan yardımcı maddelere MORDAN MADDE denir. Doğal boyamacılıkda mordan hem boyayı sabitleştirir hem de yeni renk tonlarının ortaya çıkmasını sağlar. Mordanlar doğal ve kimyasal olarak ikiye ayrılırlar. Doğal olanlar koruk suyu-sirke-kil-kireç-odun külü vs. Kimyasal olanlar ise şap-göztaşı-potasyum kromat-saçıkıbrız vs dir. Boyamaya başlamadan önce yünler mutlaka ıslatılmalıdır. Kazandaki su yavaş yavaş ısıtılarak kaynama noktasına ulaşılmalıdır. Kaynama süresi genellikle 1 saattir. Kaynama sırasında kazanın kapağı arada sırada karıştırma dışında kapalı tutulmalıdır. Boyama bittikten sonrada kapak kapalı olarak yünler kazanın içinde 1 gece bekletilmelidir. Boyama sona erdikten sonra kazanda kalan suya tekrar yün konup kaynatılabilir. Bu şekilde aynı rengin daha açık tonu elde edilir. Buna 2. Su denir. Koyu renklerde 3. Ve 4. Suda kullanılabilir. Boyama Reçeteleri: Kullanılacak bitkiler yaş ve taze ise yünün ağırlığının birkaç katı alınabilir.Bitkiler kuru ise 1 kg yün için 1 kg bitki gerekir. Su miktarı yünün kilosu başına 20-25 litredir. Mordanların miktarları yörelere göre farklılık göstermektedir. Karışımlardan bazı renkler elde edilecekse ilk boyaya batırılan yünler iyice kurutulduktan sonra ikinci karışım olacak boya suyuna batırılır. Boyama sonunda bol suyla durulama yapılır. İPEK BOYAMACILIĞI İpek kimyasal yapı bakımından yüne benzediğinden yün için kullanılan BM gruplarıyla boyanabilir. Bunun yanı sıra bazlara karşı daha dayanıklı olduğundan yün de kullanılamayan bazı BM grupları da ipekte kullanılabilir. Ham ipek serisin denilen bir tabaka ile kaplıdır. Boyamada ilk işlem serisinin uzaklaştırılmasıdır.Serisin sabun banyosu ile kolayca uzaklaştırılabilir. Bunun sonucunda oldukça beyaz renge sahip ipek lifleri elde edildiği için bu işleme AĞARTMA denir. İpek boyamacılığında en çok kullanılan BM grupları ASİT BM-METAL KOMPLEKS BM-BAZİK BM ve DİREKT BM dir. Bu BM grupları ile çalışılırken asit ve glauber tuzu etkisi gösteren KIRILMIŞ BAST SABUNU EMÜLSİYONU kullanılır. EMÜLSİYONUN HAZIRLANIŞI: Ham ipeğin sodyumkarbonat ve sabun çözeltisi ile pişirilmesi sonucu elde edilen bast sabunu saf suyla hacminin dört katına seyreltilir.Tamamen asit özelliği gösterene kadar asetik asit ilave edilir.(KBSE) BOYAMA: Tüm BM lerin ipek üzerine çok hızlı çekilme problemleri vardır. Düzgün boyama için çalışmaya düşük sıcaklıkta başlamak ve sıcaklığı çok kontrollü yükseltmek gerekir. Asit ve metal kompleks BM lerde asidik ortamda Direkt ve bazik BM lerle ise nötr veya hafif bazik ortamda çalışılır. Bazik BM ile çalışılırken BM üç eşit parçaya ayrılır. 1. Porsiyon eklenip 20 dak. Soğuk olarak beklenir. 2. Porsiyonla 20 dak. 40o C de boyanır. 3. Porsiyon eklendikten sonra 80-85oC de boyamaya devam edilir. AVİVAJ: Avivaj ipeğin herhangi bir asitle asitlendirilmesidir. Boyama ipeğin tutumuna ve parlaklığına olumsuz etki ettiğinden elyaf asitlerin ılık çözeltisiyle bekletilecek olursa yeniden canlılık kazanır. İpek avivajı; -Zeytinyağı, soda ve yeşil sabun ile (kaygan tutum) –Formik asit vb asitlerin seyreltik çözeltisi ile soğukta kısa bir süre bekletme ile (sert tutum) –Şap, soda ile (yumuşak tutum) –süt veya şarap asiti ile (gıcırtılı tutum) gerçekleştirilir. PAMUK BOYAMACILIĞI REAKTİF BM: Boyamalar genellikle bazik ortamda yapılır. Bunun nedeni bu ortamda pamuğun reaktif BM ile reaksiyona girme isteğinin fazla olmasıdır. Bunun yanı sıra ortamdaki baz reaksiyon sırasında açığa çıkan HCl yi nötrleştirerek liflere zarar vermesine engel olur. Boyama sırasında BM yalnız pamukla değil su ile de reaksiyona girebilir(HİDROLİZ) Bu şekilde su ile reaksiyona giren yani hidrolize uğrayan BM pamuğa bağlanamadığı gibi liflerin üstüne de çöküp haslıkları düşürür. Boyamanın sulu ortamlarda yapılma zorluğu nedeniyle hidrolizi tamamen önlemek imkansızdır. Ancak hidrolizi en aza indirmek ve BM nin büyük kısmının pamuğa bağlanmasını sağlamak gerekir. Bu da bazı faktörlere bağlıdır. Boyama sıcaklığı: Sıcaklık yükseldikçe BM ile lif arasındaki reaksiyon hızı artar. Fakat diğer taraftan yükselen sıcaklıkla hidroliz hızı da artmaktadır. Ve buradaki artış daha fazladır. Bu nedenle reaktif BM lerle mümkün olduğunca düşük sıcaklıklarda çalışılır.(60o) Boya banyosunun pH ı: Genellikle pH değerinin büyümesi reaksiyon hızının artmasına yol açmaktadır. Fakat diğer taraftan BM nin hidrolize uğrama hızı da pH a bağlıdır. Reaktif BM tek başına hidrolize uzun süre dayanabildiği halde baz ilavesinden sonra bu dayanıklılıkları ortadan kalkmaktadır. Bu nedenle baz ilavesi mümkün olduğu kadar geç yapılmalıdır. Boyama özellikleri: Reaktif BM ile canlı tonlar oldukça yüksek haslıklarda elde edilebilir. Boyama yöntemleri basittir. Düzgün boyama kolaylıkla elde edilebilir. DİREKT BM: Pamuğu herhangi bir yardımcı madde gerektirmeksizin boyadıklarından DİREKT BM denilmiştir.Ayrıca selülozik elyafa karşı afinitesinin yüksek olması nedeniyle SUBSTANTİF BM de denilmektedir. Substantivite selülozik elyafın boyayı tamamen çekmesi ve boyanın tekrar boya banyosuna dönmemek için direnç göstermesidir. Direkt BM ler ucuzlukları, boyama işlemlerinin basit oluşu ve boyama sırasında elyafın yıpranmaması gibi üstünlükleri nedeniyle önemlerini kaybetmemişlerdir. Kağıt, deri, ipek gibi elyafların boyanmasında da kullanılırlar. Direkt BM ler boyama özellikleri bakımından 3 gruba ayrılırlar. A sınıfı: Migrasyon güçleri yüksektir. Hatalı boyama kolaylıkla düzeltilebilir. B sınıfı: Migrasyon güçleri azdır. Tuz ilave edilmediği zaman elyaf üzerine çekilmezler. Kontrollü bir şekilde tuz ilave edilerek çekim giderek arttırılır. Bu nedenle bunlara ÇEKİMLERİ TUZLA KONTROL EDİLEBİLEN DİREKT BM denir. C sınıfı: Migrasyon güçleri olmamakla birlikte küçük moleküllü olduklarından tuz olmadan da elyaf üzerine çekilebilirler. Düzgün boyama elde edebilmek için sıcaklık kontrollü olarak arttırılmalıdır. Bu nedenle bunlara ÇEKİMLERİ SICAKLIKLA KONTROL EDİLEBİLEN DİREKT BM denir. KÜP BM: Küp BM ler suda çözünmeyen renkli bileşiklerdir. Baz ortamda bir indirgenle birleştirildiklerinde suda çözünebilir hale gelirler. BM suda çözünmediğinden meydana gelen boyamanın tüm haslıkları çok yüksektir. Boyama 4 aşamada meydana gelir. 1-Küpleme: BM nin indirgenerek suda çözülür hale getirilmesidir. Küpleme eskiden mayalarla yapılırken günümüzde indirgen olarak hidrosülfit kullanılmaktadır.Küpleme için en uygun sıcaklık 60oderecedir. İşlem sırasında hava etkisinden korunmalıdır. Çünkü oksijen BM yi tekrar yükseltger yani yine çözünmez hale getirir. 2-Boyama: Boyamaya 60o derece civarında başlanıp sıcaklık yavaş yavaş düşürülür. BM çekimi giderek artacağından düzgün boyama sağlanmış olur. 3- Oksidasyon(yükseltgenme): BM elyafa alındıktan sonra elyaf içinde tekrar yükseltgenerek suda çözünmeyen şekle dönüştürülür. Yükseltgenme öncesi BM fazlasının uzaklaştırılması gerekir. Aksi halde elyafa bağlanmamış BM parçacıkları haslıkları düşürür. Yükseltgenme boyanan malzemenin havada asılı kalması ile tamamlanır. 4-Sabunlama: Oksidasyon sona erdikten sonra kaynar sabunlama yapılır. Sabunlama elyafa yapışan BM parçacıklarını uzaklaştırdığı gibi elyaf içindeki BM yi de şişirdiğinden haslıklar daha da yükselir. NAFTOL AS BM: Azoik BM ler adı da verilen bu BM ler başlıca pamuk kısmen de ipek,naylon ve PES elyafın boyanmasında kullanılırlar. Naftol AS BM ile boyamada elyaf, naftolün NaOH de çözülmesiyle elde edilen naftolat çözeltisi ile ıslatılır, kurutulup diazonyum tuzu çözeltisine batırılır. Bu sırada elyaf içinde suda çözünmeyen BM meydana gelir. Boyama 4 aşamada tamamlanır. 1-Zeminleme: Naftol AS BM lerle boyamada elde edilecek renk tonu naftolün miktarına bağlıdır. Fakat naftol renksiz olduğundan zeminleme sonunda gözle karar vermek mümkün değildir. En kesin yol firmanın verdiği reçeteye tam olarak uymaktır. 2- Kurutma:Zeminlemeden sonra malzeme üzerinde bulunan naftolat fazlasının sıkma yolu ile uzaklaştırılması gerekir. Ardından kurutma yapılır. 3-İnkişaf: Naftolatla zeminlenen malzeme BM oluşturmak üzere bir diazonyum bileşiğinde bekletilir. 4- Sabunlama: Boya banyosunda oluşan BM bileşiğinin elyafa bağlanarak sürtünme haslığını düşürmesi önlenemediğinden inkişaf işleminin ardından malzeme önce soda ile çalkalanır sonra sıcak sabunlama yapılır. Sabunlama işlemi sürtünme haslığını yükseltir. Renk daha canlı olur. Işık ve klor haslığı SENTETİK ELYAF BOYAMASI PES (poliester)BOYAMASI:PES elyafın beyazlık derecesi oldukça yüksek olduğundan çoğu kez boyamadan önce ağartılması gerekmez.Ancak karışım halinde ise, karışımda bulunan 2. Elyafın ağartılması gerekir. PES ve PES karışımlarına boyamadan önce TERMOFİKSAJ işlemi uygulanması gerekir. Yapımı sırasında çekilerek uzatılan elyaf sıcak suya girdiğinde kısalır. Bu nedenle boyamadan önce sabitlenmesi gerekir.Termofiksaj sonucu malzeme ence ve boyca sabitlenir.Termofiksaj elyafın sıcak hava veya sıcak sudan geçirilip ani olarak soğutulması ile yapılır. PES boyamasında en çok kullanılan BM grubu dispers BM dir. Boyama üç yönteme göre yapılabilir. 1-Carrier Yöntemi: Carrier elyaf tarafından alınarak şişmesine neden olur. Bunun sonucunda BM nin elyaf içine çekilebilmesi kolaylaşır. Carrier ile 85oC de çekim iyi olduğundan uzun süre kaynatılması istenmeyen malzemelerin boyanmasında bu yönteme başvurulur. 2-HT Yöntemi: Koyu renk PES elyafı ise 120-130oC de carriersiz boyanabilir. Böylece hem paradan hem de carrierin hazırlanması uzun sürdüğünden zamandan tasarruf sağlanır. 3-Termosol Yöntemi: Kumaş BM ile fulardlanır ve kurutulur. BM parçacıklarının yapışmasıyla bir film tabakası oluşur. Kurutulan kumaş ısıtıldığında elyaf yüzeyindeki BM elyafa bağlanır. PA (poliamid) BOYAMASI: Direkt BM ler ekonomik olmaları nedeniyle PA nın koyu renklere boyanmasında kullanılırlar. Normal boyamalarda ise asit ve krom BM tercih edilir. Metal-Kompleks ler ise PA elyafı en iyi boyayabilen gruptur. Koyu renklerin elde edilmesi kolay, ışık ve yıkama haslıkları çok yüksektir. PAC(poliakrilnitril) BOYAMASI: Akrilik elyafın bazik BM çekme gücü çok yüksektir. Fakat elyafın kristalin yapısı nedeniyle belirli bir sıcaklığa kadar hiç BM çekilmez. Boyanabilen amorf kısma ise ancak 75oC den itibaren girilebilir. Bu sıcaklığa gelindikten sonra ise çekim çok ani olur. Düzgün boyamayı sağlamak için RETARDER denilen çekim yavaşlatıcı maddeler kullanılır. TÜM KİMYASAL ELYAFLAR BOYAMA İŞLEMİ SONRASI DİREKT SOĞUK SUYLA DURULANDIĞINDA TUTUMLARI SERTLEŞİR. BU ÖNLEMEK İÇİN ÖNCE SOĞUTMA İŞLEMİ YAPILIR.
Diğer Kaynaklar YÜN BOYAMACILIĞI ASİT BM: Asit BM ler protein elyafa karşı direkt afiniteye sahip bir BM sınıfıdır. Boyama metotları bakımından 4 gruba ayrılır. 1. Ve 2. Gruplarda ortama glauber tuzu ilave edilir. Asitlerin etkisi: Asit BM lerin büyük çoğunluğu asit ilave edilmedikçe yün üzerine çekilmezler. Glauber tuzunun etkisi: Asidik ortamda protein elyaf katyon(+) durumuna geçer. Boya çözeltisinde ise BM.anyonlarıyla(-) asitten doğan sülfat anyonları(-) bulunur. Sülfat anyonları daha küçük oldukları için elyaf yüzeyine daha çabuk erişerek elyaf katyonuyla tuz bağı oluştururlar. Böylece elyaf üzerinde BM anyonlarının bağlanacağı (+) yüklü merkezler bir süre bloke edilerek BM nin ani olarak çekilmesi önlenmiş olur. Ani çekim dalgalı (abraj) boyamaya neden olacağından istenmez. Sıcaklık arttıkça sülfat anyonlarıyla BM anyonlarının yer değiştirmesi sonucu BM elyafa bağlanır. ORTAMA İLAVE EDİLEN GLAUBER TUZU BM ANYONLARI İLE SÜLFAT ANYONLARI ARASINDAKİ REKABETİ SÜLFAT LEHİNE ÇEVİREREK BM ÇEKİMİNİ YAVAŞLATIR. Ancak glauber tuzlarının yavaşlatıcı etkisi yalnız düşük pH değerleri için söz konusudur. (ASİT ORTAM İÇİN) Nötral veya bazik ortamda ise çekimi arttırıcı rol oynar. Sıcaklığın etkisi: Sıcaklığın yükselmesiyle Asit BM ler elyaf içine daha çabuk alınacaklarından boyama hızı artar. Bu da abraj boyamaya neden olur. Bu nedenle boyamaya düşük sıcaklıklarda (40 C civarında) başlanır. Her BM için çekim hızının max. Olduğu bir sıcaklık aralığı vardır. 1. Ve 2. Grup BM lerde 40-55 C arasında 3. Ve 4. Grup BM ler de ise 70-85C arasında boyama hızı max.dur. Bu sıcaklık aralıklarının dikkatli geçilmesi gerekir. Boyama süresinin etkisi: 1. Ve 2. Grup BM lerde kaynama noktasına gelindiğinde çekim tamamlanmıştır. Ancak BM nin elyaf içine alınması ve MİGRASYON sonucu homojen dağılarak boyamanın düzgünleşmesi için boyamaya kaynama noktasında (KN) ½ saat-45 dak. Daha devam etmek gerekir. 3. Ve 4. Grupta ise kaynama noktasında çekim henüz tamamlanmamıştır. Bu nedenle boyamaya kaynama noktasında (KN) ½ saat-45 dak. Daha devam edilir. ASİT BM GRUPLARI BOYAMA ÖZELLİKLERİ: 1.GRUP : Işık haslıkları iyidir. Ancak yıkama haslıkları yeterli değildir.Migrasyon güçleri fazladır. 2.GRUP: Bu grup H2SO4 ile boyayabilmekle birlikte formik asitle daha düzgün boyama verirler. Özellikleri 1. Grupla aynıdır. 3.GRUP: Glauber tuzu çekimi hızlandırdığından kullanılmaz. 1. Ve 2. Gruptan daha yüksek yıkama haslığına sahiptirler. Ancak migrasyon yetenekleri yeterli değildir. 4.GRUP: Elyaf afiniteleri çok yüksek olduğundan düzgün boyanmaları çok zordur. Migrasyon yetenekleri hiç yoktur. Ancak ışık ve yıkama haslıkları yüksektir. KROM BM: Yün ve yün-naylon karışımlarının boyanmasında kullanılır. En önemli özellikleri elyaf içinde metal iyonlarıyla birleşerek metal kompleksleri oluşturmalarıdır. Metal kompleksleri BM nin elyaf üzerine sağlam bir şekilde bağlanmasını sağlarlar. BM nin elyafa bu şekilde bağlanmasını sağlayan bu tür maddelere mordan madde denir. Mordan olarak kalay,demir ve krom tuzları kullanılabilmekle birlikte yün boyamada krom tuzları en iyi sonucu vermektedir. BM de ismini buradan almaktadır. Krom BM ler moleküllerinin özel yapıları nedeniyle krom iyonlarıyla kompleks meydana getirebilmektedir. BM yüne hem çekim kuvvetleriyle hem de krom iyonuyla bağlanmaktadır. Bu nedenle hiç bir BM grubu haslık bakımından Krom BM ile karşılaştırılamaz. Özellikle paltoluk, üniformalık kumaşların orta ve koyu tonlarda boyanmasında en fazla tercih edilen BM grubudur. Düzgün boyama verme yetenekleri yüksek olduğundan her aşamada ki yün boyanabilir. Dikkat edilmesi gereken nokta yünün iyi yıkanmış olmasıdır. Aksi halde yündeki yağda bir miktar BM çözülüp sürtünme haslığını düşürür. Mordanlama K2Cr2O7 (potasyum kromat) ile yapılır. Krom-Mordan Yöntemi: Bu yöntemde mordanlama ve boyama süresi uzun olduğu için ve fazla miktarda krom bileşiği kullanıldığı için yünlü malzeme gevşek bir tutum kazanır. Bu nedenle eski, kullanılmış yünlülerin tekrar boyanması durumunda tercih edilir. Çünkü mordanlama sırasında yünün eski boyasının bir kısmı akar ve 2. Adımdaki boyamaya zemin hazırlar. Mordanlama sırasında kromat iyonları ile birlikte suyun H+ iyonları da çekilir. Bunun sonucunda OH- iyonları serbest kaldığından pH biraz yükselir. Açığa çıkan OH- iyonlarının yüne zarar vermesini önlemek için ortama asit ilave etmek gerekir. Yaklaşık 1.5 saat kaynama noktasında mordanlama yapmak gerekir. Boyamanın düzgün olması için sadece BM nin değil mordanında iyi uygulanması gerekir. Meta-krom Yöntemi: Bu yöntem basit olmakla birlikte her krom BM için uygun değildir. Yöntemin uygulanabilmesi için BM de de bazı şartların bulunması gerekir. a-BM pH’ı 5-8.5 olan ortamda çekilebilmeli b- BM krom tuzları tarafından çöktürülmemeli c- BM-krom kompleksi ilk olarak elyaf içinde meydana gelmelidir. Boyama sırasında KN 45-60 dak. Da çıkılmalıdır.Sıcaklık daha çabuk yükselirse BM-krom kompleksi boya banyosunda meydana gelir. Ayrıca KN gelinene kadar migrasyon şansı vardır. Bu noktaya gelindiğinde hızla kompleksleşme başlar ve boyamanın düzgünleşme şansı hiç kalmaz. Çünkü elyaf içinde meydana gelen kompleksin elyaftan çıkması mümkün değildir. Bu nedenle yıkama haslığı çok yüksektir. Bu yöntemin avantajı boyama süresinin kısa olması ve boyama tonunun sonradan yapılan kromlamayla değişmemesidir. Son Kromlama Yöntemi: Yün önce krom BM ile boyanır. BM çekimi tamamlandıktan sonra mordanlama yapılır. Mordanlama için kullanılan K2Cr2O7 gerekenden az kullanılırsa, bütün BM kompleks meydana getiremiyeceğinden haslıklar da düşme olur. Eğer gerekenden çok kullanılırsa yün elastikiyeti, tutumu bozulur. Genellikle BM miktarının yarısı kadar K2Cr2O7 kullanılır. (Bazı BM firmaları her BM için kromat faktörü verir. BM yüzdesi bu faktörle çarpılınca kullanılması gereken kromat yüzdesi bulunur.) Mordanlamaya KN ½-1 saat devam edilir. Yeterince beklenilmezse ışık haslığı düşer. Mordanlamaya geçmeden önce yünün çok düzgün boyanmış olması gerekir. Çünkü mordanlamadan sonra migrasyon imkanı yoktur. Bm nin boya banyosundan tamamen çekilmiş olması da şarttır. Aksi halde boya banyosunda kalan BM suda çözünmeyen krom lakı oluşturarak elyaf üzerine çöker ve sürtünme haslığını düşürür. KROM BM BOYAMA ÖZELLİKLERİ: Tüm haslıkları yüksektir. Ancak asit BM ler kadar parlak değildir. Krom BM ye asit BM ilavesiyle renk parlaklığı arttırılabilir. Ancak yıkama haslıklarında bir miktar düşme olur. METAL-KOMPLEKS BM: Krom Bmlerle elde edilen yüksek haslıklara karşılık uzun boyama süresi ve renk tonunun tutturulması zorluğu gibi sakıncaları vardır. Bu nedenle BM firmaları BM ile metal iyonunu fabrikalarda birleştirerek metal kompleksi haline getirdikten sonra piyasaya çıkarmışlardır. Hazır kompleksler sayesinde hem boyama işlemi basitleşmiş hem de mordanlama sırasında yünün kromat iyonları tarafından zarar görmesi önlenmiş olur. Metal-kompleks BM ler kimyasal yapıları ve boyama özellikleri bakımından iki gruba ayrılırlar. 1-Asidik ortamda boyayan 1:1 lik Metal-kompleks BM Bu BM lerde 1 Cr iyonuna karşılık 1 BM molekülü bulunduğundan ve pH 2 civarında ki banyoda boyayabildiklerinden asidik ortamda boyayan 1:1 lik metal-kompleks BM ler denilmektedir. Özellikle yıkama haslıkları çok yüksektir. Migrasyon yetenekleri çok yüksek olduğundan düzgün boyama elde etmek kolaydır. Yine de abraj boyama meydana gelmişse nedeni genellikle asit yetersizliğidir. Asit eklenip bir süre daha boyamaya devam edilirse abraj düzeltilebilir. Yüksek yıkama haslığı isteyen tropikal iklim giysilerinin boyanmasında, erkek elbiselik ve üniformalık kumaşların boyanmasında, karbonize edilmiş kumaş ve battaniyelerin boyanmasında, atmosfer etkisinde kalmış kumaşların boyanmasında, gemi-otel-tiyatro ve vagonlardaki halıların boyanmasında kullanılır. 2-Nötral ortamda boyayan 1:2 lik Metal-kompleks BM 1 Cr iyonuna karşılık 2 BM molekülü içerir. Molekülünün büyük olması nedeni ile boyama hızı yavaş, yıkama halıkları yüksektir. Renkleri parlak değildir. Ancak uygun bir BM ile karıştırılarak parlaklık arttırılabilir.Üretimin her aşamasında yüne uygulanabilirler. DOĞAL BOYAMACILIK Boya veren bitkiler genellikle çiçek,yaprak ve tohumun en olgun olduğu zamanda toplanır. Bunlar hemen kullanılabileceği gibi kurutularak saklanması da mümkündür. Kökler ise genellikle ilkbahar ve sonbaharda toplanır. Boyama işleminde kullanılan yardımcı maddelere MORDAN MADDE denir. Doğal boyamacılıkda mordan hem boyayı sabitleştirir hem de yeni renk tonlarının ortaya çıkmasını sağlar. Mordanlar doğal ve kimyasal olarak ikiye ayrılırlar. Doğal olanlar koruk suyu-sirke-kil-kireç-odun külü vs. Kimyasal olanlar ise şap-göztaşı-potasyum kromat-saçıkıbrız vs dir. Boyamaya başlamadan önce yünler mutlaka ıslatılmalıdır. Kazandaki su yavaş yavaş ısıtılarak kaynama noktasına ulaşılmalıdır. Kaynama süresi genellikle 1 saattir. Kaynama sırasında kazanın kapağı arada sırada karıştırma dışında kapalı tutulmalıdır. Boyama bittikten sonrada kapak kapalı olarak yünler kazanın içinde 1 gece bekletilmelidir. Boyama sona erdikten sonra kazanda kalan suya tekrar yün konup kaynatılabilir. Bu şekilde aynı rengin daha açık tonu elde edilir. Buna 2. Su denir. Koyu renklerde 3. Ve 4. Suda kullanılabilir. Boyama Reçeteleri: Kullanılacak bitkiler yaş ve taze ise yünün ağırlığının birkaç katı alınabilir.Bitkiler kuru ise 1 kg yün için 1 kg bitki gerekir. Su miktarı yünün kilosu başına 20-25 litredir. Mordanların miktarları yörelere göre farklılık göstermektedir. Karışımlardan bazı renkler elde edilecekse ilk boyaya batırılan yünler iyice kurutulduktan sonra ikinci karışım olacak boya suyuna batırılır. Boyama sonunda bol suyla durulama yapılır. İPEK BOYAMACILIĞI İpek kimyasal yapı bakımından yüne benzediğinden yün için kullanılan BM gruplarıyla boyanabilir. Bunun yanı sıra bazlara karşı daha dayanıklı olduğundan yün de kullanılamayan bazı BM grupları da ipekte kullanılabilir. Ham ipek serisin denilen bir tabaka ile kaplıdır. Boyamada ilk işlem serisinin uzaklaştırılmasıdır.Serisin sabun banyosu ile kolayca uzaklaştırılabilir. Bunun sonucunda oldukça beyaz renge sahip ipek lifleri elde edildiği için bu işleme AĞARTMA denir. İpek boyamacılığında en çok kullanılan BM grupları ASİT BM-METAL KOMPLEKS BM-BAZİK BM ve DİREKT BM dir. Bu BM grupları ile çalışılırken asit ve glauber tuzu etkisi gösteren KIRILMIŞ BAST SABUNU EMÜLSİYONU kullanılır. EMÜLSİYONUN HAZIRLANIŞI: Ham ipeğin sodyumkarbonat ve sabun çözeltisi ile pişirilmesi sonucu elde edilen bast sabunu saf suyla hacminin dört katına seyreltilir.Tamamen asit özelliği gösterene kadar asetik asit ilave edilir.(KBSE) BOYAMA: Tüm BM lerin ipek üzerine çok hızlı çekilme problemleri vardır. Düzgün boyama için çalışmaya düşük sıcaklıkta başlamak ve sıcaklığı çok kontrollü yükseltmek gerekir. Asit ve metal kompleks BM lerde asidik ortamda Direkt ve bazik BM lerle ise nötr veya hafif bazik ortamda çalışılır. Bazik BM ile çalışılırken BM üç eşit parçaya ayrılır. 1. Porsiyon eklenip 20 dak. Soğuk olarak beklenir. 2. Porsiyonla 20 dak. 40o C de boyanır. 3. Porsiyon eklendikten sonra 80-85oC de boyamaya devam edilir. AVİVAJ: Avivaj ipeğin herhangi bir asitle asitlendirilmesidir. Boyama ipeğin tutumuna ve parlaklığına olumsuz etki ettiğinden elyaf asitlerin ılık çözeltisiyle bekletilecek olursa yeniden canlılık kazanır. İpek avivajı; -Zeytinyağı, soda ve yeşil sabun ile (kaygan tutum) –Formik asit vb asitlerin seyreltik çözeltisi ile soğukta kısa bir süre bekletme ile (sert tutum) –Şap, soda ile (yumuşak tutum) –süt veya şarap asiti ile (gıcırtılı tutum) gerçekleştirilir. PAMUK BOYAMACILIĞI REAKTİF BM: Boyamalar genellikle bazik ortamda yapılır. Bunun nedeni bu ortamda pamuğun reaktif BM ile reaksiyona girme isteğinin fazla olmasıdır. Bunun yanı sıra ortamdaki baz reaksiyon sırasında açığa çıkan HCl yi nötrleştirerek liflere zarar vermesine engel olur. Boyama sırasında BM yalnız pamukla değil su ile de reaksiyona girebilir(HİDROLİZ) Bu şekilde su ile reaksiyona giren yani hidrolize uğrayan BM pamuğa bağlanamadığı gibi liflerin üstüne de çöküp haslıkları düşürür. Boyamanın sulu ortamlarda yapılma zorluğu nedeniyle hidrolizi tamamen önlemek imkansızdır. Ancak hidrolizi en aza indirmek ve BM nin büyük kısmının pamuğa bağlanmasını sağlamak gerekir. Bu da bazı faktörlere bağlıdır. Boyama sıcaklığı: Sıcaklık yükseldikçe BM ile lif arasındaki reaksiyon hızı artar. Fakat diğer taraftan yükselen sıcaklıkla hidroliz hızı da artmaktadır. Ve buradaki artış daha fazladır. Bu nedenle reaktif BM lerle mümkün olduğunca düşük sıcaklıklarda çalışılır.(60o) Boya banyosunun pH ı: Genellikle pH değerinin büyümesi reaksiyon hızının artmasına yol açmaktadır. Fakat diğer taraftan BM nin hidrolize uğrama hızı da pH a bağlıdır. Reaktif BM tek başına hidrolize uzun süre dayanabildiği halde baz ilavesinden sonra bu dayanıklılıkları ortadan kalkmaktadır. Bu nedenle baz ilavesi mümkün olduğu kadar geç yapılmalıdır. Boyama özellikleri: Reaktif BM ile canlı tonlar oldukça yüksek haslıklarda elde edilebilir. Boyama yöntemleri basittir. Düzgün boyama kolaylıkla elde edilebilir. DİREKT BM: Pamuğu herhangi bir yardımcı madde gerektirmeksizin boyadıklarından DİREKT BM denilmiştir.Ayrıca selülozik elyafa karşı afinitesinin yüksek olması nedeniyle SUBSTANTİF BM de denilmektedir. Substantivite selülozik elyafın boyayı tamamen çekmesi ve boyanın tekrar boya banyosuna dönmemek için direnç göstermesidir. Direkt BM ler ucuzlukları, boyama işlemlerinin basit oluşu ve boyama sırasında elyafın yıpranmaması gibi üstünlükleri nedeniyle önemlerini kaybetmemişlerdir. Kağıt, deri, ipek gibi elyafların boyanmasında da kullanılırlar. Direkt BM ler boyama özellikleri bakımından 3 gruba ayrılırlar. A sınıfı: Migrasyon güçleri yüksektir. Hatalı boyama kolaylıkla düzeltilebilir. B sınıfı: Migrasyon güçleri azdır. Tuz ilave edilmediği zaman elyaf üzerine çekilmezler. Kontrollü bir şekilde tuz ilave edilerek çekim giderek arttırılır. Bu nedenle bunlara ÇEKİMLERİ TUZLA KONTROL EDİLEBİLEN DİREKT BM denir. C sınıfı: Migrasyon güçleri olmamakla birlikte küçük moleküllü olduklarından tuz olmadan da elyaf üzerine çekilebilirler. Düzgün boyama elde edebilmek için sıcaklık kontrollü olarak arttırılmalıdır. Bu nedenle bunlara ÇEKİMLERİ SICAKLIKLA KONTROL EDİLEBİLEN DİREKT BM denir. KÜP BM: Küp BM ler suda çözünmeyen renkli bileşiklerdir. Baz ortamda bir indirgenle birleştirildiklerinde suda çözünebilir hale gelirler. BM suda çözünmediğinden meydana gelen boyamanın tüm haslıkları çok yüksektir. Boyama 4 aşamada meydana gelir. 1-Küpleme: BM nin indirgenerek suda çözülür hale getirilmesidir. Küpleme eskiden mayalarla yapılırken günümüzde indirgen olarak hidrosülfit kullanılmaktadır.Küpleme için en uygun sıcaklık 60oderecedir. İşlem sırasında hava etkisinden korunmalıdır. Çünkü oksijen BM yi tekrar yükseltger yani yine çözünmez hale getirir. 2-Boyama: Boyamaya 60o derece civarında başlanıp sıcaklık yavaş yavaş düşürülür. BM çekimi giderek artacağından düzgün boyama sağlanmış olur. 3- Oksidasyon(yükseltgenme): BM elyafa alındıktan sonra elyaf içinde tekrar yükseltgenerek suda çözünmeyen şekle dönüştürülür. Yükseltgenme öncesi BM fazlasının uzaklaştırılması gerekir. Aksi halde elyafa bağlanmamış BM parçacıkları haslıkları düşürür. Yükseltgenme boyanan malzemenin havada asılı kalması ile tamamlanır. 4-Sabunlama: Oksidasyon sona erdikten sonra kaynar sabunlama yapılır. Sabunlama elyafa yapışan BM parçacıklarını uzaklaştırdığı gibi elyaf içindeki BM yi de şişirdiğinden haslıklar daha da yükselir. NAFTOL AS BM: Azoik BM ler adı da verilen bu BM ler başlıca pamuk kısmen de ipek,naylon ve PES elyafın boyanmasında kullanılırlar. Naftol AS BM ile boyamada elyaf, naftolün NaOH de çözülmesiyle elde edilen naftolat çözeltisi ile ıslatılır, kurutulup diazonyum tuzu çözeltisine batırılır. Bu sırada elyaf içinde suda çözünmeyen BM meydana gelir. Boyama 4 aşamada tamamlanır. 1-Zeminleme: Naftol AS BM lerle boyamada elde edilecek renk tonu naftolün miktarına bağlıdır. Fakat naftol renksiz olduğundan zeminleme sonunda gözle karar vermek mümkün değildir. En kesin yol firmanın verdiği reçeteye tam olarak uymaktır. 2- Kurutma:Zeminlemeden sonra malzeme üzerinde bulunan naftolat fazlasının sıkma yolu ile uzaklaştırılması gerekir. Ardından kurutma yapılır. 3-İnkişaf: Naftolatla zeminlenen malzeme BM oluşturmak üzere bir diazonyum bileşiğinde bekletilir. 4- Sabunlama: Boya banyosunda oluşan BM bileşiğinin elyafa bağlanarak sürtünme haslığını düşürmesi önlenemediğinden inkişaf işleminin ardından malzeme önce soda ile çalkalanır sonra sıcak sabunlama yapılır. Sabunlama işlemi sürtünme haslığını yükseltir. Renk daha canlı olur. Işık ve klor haslığı SENTETİK ELYAF BOYAMASI PES (poliester)BOYAMASI:PES elyafın beyazlık derecesi oldukça yüksek olduğundan çoğu kez boyamadan önce ağartılması gerekmez.Ancak karışım halinde ise, karışımda bulunan 2. Elyafın ağartılması gerekir. PES ve PES karışımlarına boyamadan önce TERMOFİKSAJ işlemi uygulanması gerekir. Yapımı sırasında çekilerek uzatılan elyaf sıcak suya girdiğinde kısalır. Bu nedenle boyamadan önce sabitlenmesi gerekir.Termofiksaj sonucu malzeme ence ve boyca sabitlenir.Termofiksaj elyafın sıcak hava veya sıcak sudan geçirilip ani olarak soğutulması ile yapılır. PES boyamasında en çok kullanılan BM grubu dispers BM dir. Boyama üç yönteme göre yapılabilir. 1-Carrier Yöntemi: Carrier elyaf tarafından alınarak şişmesine neden olur. Bunun sonucunda BM nin elyaf içine çekilebilmesi kolaylaşır. Carrier ile 85oC de çekim iyi olduğundan uzun süre kaynatılması istenmeyen malzemelerin boyanmasında bu yönteme başvurulur. 2-HT Yöntemi: Koyu renk PES elyafı ise 120-130oC de carriersiz boyanabilir. Böylece hem paradan hem de carrierin hazırlanması uzun sürdüğünden zamandan tasarruf sağlanır. 3-Termosol Yöntemi: Kumaş BM ile fulardlanır ve kurutulur. BM parçacıklarının yapışmasıyla bir film tabakası oluşur. Kurutulan kumaş ısıtıldığında elyaf yüzeyindeki BM elyafa bağlanır. PA (poliamid) BOYAMASI: Direkt BM ler ekonomik olmaları nedeniyle PA nın koyu renklere boyanmasında kullanılırlar. Normal boyamalarda ise asit ve krom BM tercih edilir. Metal-Kompleks ler ise PA elyafı en iyi boyayabilen gruptur. Koyu renklerin elde edilmesi kolay, ışık ve yıkama haslıkları çok yüksektir. PAC(poliakrilnitril) BOYAMASI: Akrilik elyafın bazik BM çekme gücü çok yüksektir. Fakat elyafın kristalin yapısı nedeniyle belirli bir sıcaklığa kadar hiç BM çekilmez. Boyanabilen amorf kısma ise ancak 75oC den itibaren girilebilir. Bu sıcaklığa gelindikten sonra ise çekim çok ani olur. Düzgün boyamayı sağlamak için RETARDER denilen çekim yavaşlatıcı maddeler kullanılır. TÜM KİMYASAL ELYAFLAR BOYAMA İŞLEMİ SONRASI DİREKT SOĞUK SUYLA DURULANDIĞINDA TUTUMLARI SERTLEŞİR. BU ÖNLEMEK İÇİN ÖNCE SOĞUTMA İŞLEMİ YAPILIR.
Materyal
Dökümanlar YÜN BOYAMACILIĞI ASİT BM: Asit BM ler protein elyafa karşı direkt afiniteye sahip bir BM sınıfıdır. Boyama metotları bakımından 4 gruba ayrılır. 1. Ve 2. Gruplarda ortama glauber tuzu ilave edilir. Asitlerin etkisi: Asit BM lerin büyük çoğunluğu asit ilave edilmedikçe yün üzerine çekilmezler. Glauber tuzunun etkisi: Asidik ortamda protein elyaf katyon(+) durumuna geçer. Boya çözeltisinde ise BM.anyonlarıyla(-) asitten doğan sülfat anyonları(-) bulunur. Sülfat anyonları daha küçük oldukları için elyaf yüzeyine daha çabuk erişerek elyaf katyonuyla tuz bağı oluştururlar. Böylece elyaf üzerinde BM anyonlarının bağlanacağı (+) yüklü merkezler bir süre bloke edilerek BM nin ani olarak çekilmesi önlenmiş olur. Ani çekim dalgalı (abraj) boyamaya neden olacağından istenmez. Sıcaklık arttıkça sülfat anyonlarıyla BM anyonlarının yer değiştirmesi sonucu BM elyafa bağlanır. ORTAMA İLAVE EDİLEN GLAUBER TUZU BM ANYONLARI İLE SÜLFAT ANYONLARI ARASINDAKİ REKABETİ SÜLFAT LEHİNE ÇEVİREREK BM ÇEKİMİNİ YAVAŞLATIR. Ancak glauber tuzlarının yavaşlatıcı etkisi yalnız düşük pH değerleri için söz konusudur. (ASİT ORTAM İÇİN) Nötral veya bazik ortamda ise çekimi arttırıcı rol oynar. Sıcaklığın etkisi: Sıcaklığın yükselmesiyle Asit BM ler elyaf içine daha çabuk alınacaklarından boyama hızı artar. Bu da abraj boyamaya neden olur. Bu nedenle boyamaya düşük sıcaklıklarda (40 C civarında) başlanır. Her BM için çekim hızının max. Olduğu bir sıcaklık aralığı vardır. 1. Ve 2. Grup BM lerde 40-55 C arasında 3. Ve 4. Grup BM ler de ise 70-85C arasında boyama hızı max.dur. Bu sıcaklık aralıklarının dikkatli geçilmesi gerekir. Boyama süresinin etkisi: 1. Ve 2. Grup BM lerde kaynama noktasına gelindiğinde çekim tamamlanmıştır. Ancak BM nin elyaf içine alınması ve MİGRASYON sonucu homojen dağılarak boyamanın düzgünleşmesi için boyamaya kaynama noktasında (KN) ½ saat-45 dak. Daha devam etmek gerekir. 3. Ve 4. Grupta ise kaynama noktasında çekim henüz tamamlanmamıştır. Bu nedenle boyamaya kaynama noktasında (KN) ½ saat-45 dak. Daha devam edilir. ASİT BM GRUPLARI BOYAMA ÖZELLİKLERİ: 1.GRUP : Işık haslıkları iyidir. Ancak yıkama haslıkları yeterli değildir.Migrasyon güçleri fazladır. 2.GRUP: Bu grup H2SO4 ile boyayabilmekle birlikte formik asitle daha düzgün boyama verirler. Özellikleri 1. Grupla aynıdır. 3.GRUP: Glauber tuzu çekimi hızlandırdığından kullanılmaz. 1. Ve 2. Gruptan daha yüksek yıkama haslığına sahiptirler. Ancak migrasyon yetenekleri yeterli değildir. 4.GRUP: Elyaf afiniteleri çok yüksek olduğundan düzgün boyanmaları çok zordur. Migrasyon yetenekleri hiç yoktur. Ancak ışık ve yıkama haslıkları yüksektir. KROM BM: Yün ve yün-naylon karışımlarının boyanmasında kullanılır. En önemli özellikleri elyaf içinde metal iyonlarıyla birleşerek metal kompleksleri oluşturmalarıdır. Metal kompleksleri BM nin elyaf üzerine sağlam bir şekilde bağlanmasını sağlarlar. BM nin elyafa bu şekilde bağlanmasını sağlayan bu tür maddelere mordan madde denir. Mordan olarak kalay,demir ve krom tuzları kullanılabilmekle birlikte yün boyamada krom tuzları en iyi sonucu vermektedir. BM de ismini buradan almaktadır. Krom BM ler moleküllerinin özel yapıları nedeniyle krom iyonlarıyla kompleks meydana getirebilmektedir. BM yüne hem çekim kuvvetleriyle hem de krom iyonuyla bağlanmaktadır. Bu nedenle hiç bir BM grubu haslık bakımından Krom BM ile karşılaştırılamaz. Özellikle paltoluk, üniformalık kumaşların orta ve koyu tonlarda boyanmasında en fazla tercih edilen BM grubudur. Düzgün boyama verme yetenekleri yüksek olduğundan her aşamada ki yün boyanabilir. Dikkat edilmesi gereken nokta yünün iyi yıkanmış olmasıdır. Aksi halde yündeki yağda bir miktar BM çözülüp sürtünme haslığını düşürür. Mordanlama K2Cr2O7 (potasyum kromat) ile yapılır. Krom-Mordan Yöntemi: Bu yöntemde mordanlama ve boyama süresi uzun olduğu için ve fazla miktarda krom bileşiği kullanıldığı için yünlü malzeme gevşek bir tutum kazanır. Bu nedenle eski, kullanılmış yünlülerin tekrar boyanması durumunda tercih edilir. Çünkü mordanlama sırasında yünün eski boyasının bir kısmı akar ve 2. Adımdaki boyamaya zemin hazırlar. Mordanlama sırasında kromat iyonları ile birlikte suyun H+ iyonları da çekilir. Bunun sonucunda OH- iyonları serbest kaldığından pH biraz yükselir. Açığa çıkan OH- iyonlarının yüne zarar vermesini önlemek için ortama asit ilave etmek gerekir. Yaklaşık 1.5 saat kaynama noktasında mordanlama yapmak gerekir. Boyamanın düzgün olması için sadece BM nin değil mordanında iyi uygulanması gerekir. Meta-krom Yöntemi: Bu yöntem basit olmakla birlikte her krom BM için uygun değildir. Yöntemin uygulanabilmesi için BM de de bazı şartların bulunması gerekir. a-BM pH’ı 5-8.5 olan ortamda çekilebilmeli b- BM krom tuzları tarafından çöktürülmemeli c- BM-krom kompleksi ilk olarak elyaf içinde meydana gelmelidir. Boyama sırasında KN 45-60 dak. Da çıkılmalıdır.Sıcaklık daha çabuk yükselirse BM-krom kompleksi boya banyosunda meydana gelir. Ayrıca KN gelinene kadar migrasyon şansı vardır. Bu noktaya gelindiğinde hızla kompleksleşme başlar ve boyamanın düzgünleşme şansı hiç kalmaz. Çünkü elyaf içinde meydana gelen kompleksin elyaftan çıkması mümkün değildir. Bu nedenle yıkama haslığı çok yüksektir. Bu yöntemin avantajı boyama süresinin kısa olması ve boyama tonunun sonradan yapılan kromlamayla değişmemesidir. Son Kromlama Yöntemi: Yün önce krom BM ile boyanır. BM çekimi tamamlandıktan sonra mordanlama yapılır. Mordanlama için kullanılan K2Cr2O7 gerekenden az kullanılırsa, bütün BM kompleks meydana getiremiyeceğinden haslıklar da düşme olur. Eğer gerekenden çok kullanılırsa yün elastikiyeti, tutumu bozulur. Genellikle BM miktarının yarısı kadar K2Cr2O7 kullanılır. (Bazı BM firmaları her BM için kromat faktörü verir. BM yüzdesi bu faktörle çarpılınca kullanılması gereken kromat yüzdesi bulunur.) Mordanlamaya KN ½-1 saat devam edilir. Yeterince beklenilmezse ışık haslığı düşer. Mordanlamaya geçmeden önce yünün çok düzgün boyanmış olması gerekir. Çünkü mordanlamadan sonra migrasyon imkanı yoktur. Bm nin boya banyosundan tamamen çekilmiş olması da şarttır. Aksi halde boya banyosunda kalan BM suda çözünmeyen krom lakı oluşturarak elyaf üzerine çöker ve sürtünme haslığını düşürür. KROM BM BOYAMA ÖZELLİKLERİ: Tüm haslıkları yüksektir. Ancak asit BM ler kadar parlak değildir. Krom BM ye asit BM ilavesiyle renk parlaklığı arttırılabilir. Ancak yıkama haslıklarında bir miktar düşme olur. METAL-KOMPLEKS BM: Krom Bmlerle elde edilen yüksek haslıklara karşılık uzun boyama süresi ve renk tonunun tutturulması zorluğu gibi sakıncaları vardır. Bu nedenle BM firmaları BM ile metal iyonunu fabrikalarda birleştirerek metal kompleksi haline getirdikten sonra piyasaya çıkarmışlardır. Hazır kompleksler sayesinde hem boyama işlemi basitleşmiş hem de mordanlama sırasında yünün kromat iyonları tarafından zarar görmesi önlenmiş olur. Metal-kompleks BM ler kimyasal yapıları ve boyama özellikleri bakımından iki gruba ayrılırlar. 1-Asidik ortamda boyayan 1:1 lik Metal-kompleks BM Bu BM lerde 1 Cr iyonuna karşılık 1 BM molekülü bulunduğundan ve pH 2 civarında ki banyoda boyayabildiklerinden asidik ortamda boyayan 1:1 lik metal-kompleks BM ler denilmektedir. Özellikle yıkama haslıkları çok yüksektir. Migrasyon yetenekleri çok yüksek olduğundan düzgün boyama elde etmek kolaydır. Yine de abraj boyama meydana gelmişse nedeni genellikle asit yetersizliğidir. Asit eklenip bir süre daha boyamaya devam edilirse abraj düzeltilebilir. Yüksek yıkama haslığı isteyen tropikal iklim giysilerinin boyanmasında, erkek elbiselik ve üniformalık kumaşların boyanmasında, karbonize edilmiş kumaş ve battaniyelerin boyanmasında, atmosfer etkisinde kalmış kumaşların boyanmasında, gemi-otel-tiyatro ve vagonlardaki halıların boyanmasında kullanılır. 2-Nötral ortamda boyayan 1:2 lik Metal-kompleks BM 1 Cr iyonuna karşılık 2 BM molekülü içerir. Molekülünün büyük olması nedeni ile boyama hızı yavaş, yıkama halıkları yüksektir. Renkleri parlak değildir. Ancak uygun bir BM ile karıştırılarak parlaklık arttırılabilir.Üretimin her aşamasında yüne uygulanabilirler. DOĞAL BOYAMACILIK Boya veren bitkiler genellikle çiçek,yaprak ve tohumun en olgun olduğu zamanda toplanır. Bunlar hemen kullanılabileceği gibi kurutularak saklanması da mümkündür. Kökler ise genellikle ilkbahar ve sonbaharda toplanır. Boyama işleminde kullanılan yardımcı maddelere MORDAN MADDE denir. Doğal boyamacılıkda mordan hem boyayı sabitleştirir hem de yeni renk tonlarının ortaya çıkmasını sağlar. Mordanlar doğal ve kimyasal olarak ikiye ayrılırlar. Doğal olanlar koruk suyu-sirke-kil-kireç-odun külü vs. Kimyasal olanlar ise şap-göztaşı-potasyum kromat-saçıkıbrız vs dir. Boyamaya başlamadan önce yünler mutlaka ıslatılmalıdır. Kazandaki su yavaş yavaş ısıtılarak kaynama noktasına ulaşılmalıdır. Kaynama süresi genellikle 1 saattir. Kaynama sırasında kazanın kapağı arada sırada karıştırma dışında kapalı tutulmalıdır. Boyama bittikten sonrada kapak kapalı olarak yünler kazanın içinde 1 gece bekletilmelidir. Boyama sona erdikten sonra kazanda kalan suya tekrar yün konup kaynatılabilir. Bu şekilde aynı rengin daha açık tonu elde edilir. Buna 2. Su denir. Koyu renklerde 3. Ve 4. Suda kullanılabilir. Boyama Reçeteleri: Kullanılacak bitkiler yaş ve taze ise yünün ağırlığının birkaç katı alınabilir.Bitkiler kuru ise 1 kg yün için 1 kg bitki gerekir. Su miktarı yünün kilosu başına 20-25 litredir. Mordanların miktarları yörelere göre farklılık göstermektedir. Karışımlardan bazı renkler elde edilecekse ilk boyaya batırılan yünler iyice kurutulduktan sonra ikinci karışım olacak boya suyuna batırılır. Boyama sonunda bol suyla durulama yapılır. İPEK BOYAMACILIĞI İpek kimyasal yapı bakımından yüne benzediğinden yün için kullanılan BM gruplarıyla boyanabilir. Bunun yanı sıra bazlara karşı daha dayanıklı olduğundan yün de kullanılamayan bazı BM grupları da ipekte kullanılabilir. Ham ipek serisin denilen bir tabaka ile kaplıdır. Boyamada ilk işlem serisinin uzaklaştırılmasıdır.Serisin sabun banyosu ile kolayca uzaklaştırılabilir. Bunun sonucunda oldukça beyaz renge sahip ipek lifleri elde edildiği için bu işleme AĞARTMA denir. İpek boyamacılığında en çok kullanılan BM grupları ASİT BM-METAL KOMPLEKS BM-BAZİK BM ve DİREKT BM dir. Bu BM grupları ile çalışılırken asit ve glauber tuzu etkisi gösteren KIRILMIŞ BAST SABUNU EMÜLSİYONU kullanılır. EMÜLSİYONUN HAZIRLANIŞI: Ham ipeğin sodyumkarbonat ve sabun çözeltisi ile pişirilmesi sonucu elde edilen bast sabunu saf suyla hacminin dört katına seyreltilir.Tamamen asit özelliği gösterene kadar asetik asit ilave edilir.(KBSE) BOYAMA: Tüm BM lerin ipek üzerine çok hızlı çekilme problemleri vardır. Düzgün boyama için çalışmaya düşük sıcaklıkta başlamak ve sıcaklığı çok kontrollü yükseltmek gerekir. Asit ve metal kompleks BM lerde asidik ortamda Direkt ve bazik BM lerle ise nötr veya hafif bazik ortamda çalışılır. Bazik BM ile çalışılırken BM üç eşit parçaya ayrılır. 1. Porsiyon eklenip 20 dak. Soğuk olarak beklenir. 2. Porsiyonla 20 dak. 40o C de boyanır. 3. Porsiyon eklendikten sonra 80-85oC de boyamaya devam edilir. AVİVAJ: Avivaj ipeğin herhangi bir asitle asitlendirilmesidir. Boyama ipeğin tutumuna ve parlaklığına olumsuz etki ettiğinden elyaf asitlerin ılık çözeltisiyle bekletilecek olursa yeniden canlılık kazanır. İpek avivajı; -Zeytinyağı, soda ve yeşil sabun ile (kaygan tutum) –Formik asit vb asitlerin seyreltik çözeltisi ile soğukta kısa bir süre bekletme ile (sert tutum) –Şap, soda ile (yumuşak tutum) –süt veya şarap asiti ile (gıcırtılı tutum) gerçekleştirilir. PAMUK BOYAMACILIĞI REAKTİF BM: Boyamalar genellikle bazik ortamda yapılır. Bunun nedeni bu ortamda pamuğun reaktif BM ile reaksiyona girme isteğinin fazla olmasıdır. Bunun yanı sıra ortamdaki baz reaksiyon sırasında açığa çıkan HCl yi nötrleştirerek liflere zarar vermesine engel olur. Boyama sırasında BM yalnız pamukla değil su ile de reaksiyona girebilir(HİDROLİZ) Bu şekilde su ile reaksiyona giren yani hidrolize uğrayan BM pamuğa bağlanamadığı gibi liflerin üstüne de çöküp haslıkları düşürür. Boyamanın sulu ortamlarda yapılma zorluğu nedeniyle hidrolizi tamamen önlemek imkansızdır. Ancak hidrolizi en aza indirmek ve BM nin büyük kısmının pamuğa bağlanmasını sağlamak gerekir. Bu da bazı faktörlere bağlıdır. Boyama sıcaklığı: Sıcaklık yükseldikçe BM ile lif arasındaki reaksiyon hızı artar. Fakat diğer taraftan yükselen sıcaklıkla hidroliz hızı da artmaktadır. Ve buradaki artış daha fazladır. Bu nedenle reaktif BM lerle mümkün olduğunca düşük sıcaklıklarda çalışılır.(60o) Boya banyosunun pH ı: Genellikle pH değerinin büyümesi reaksiyon hızının artmasına yol açmaktadır. Fakat diğer taraftan BM nin hidrolize uğrama hızı da pH a bağlıdır. Reaktif BM tek başına hidrolize uzun süre dayanabildiği halde baz ilavesinden sonra bu dayanıklılıkları ortadan kalkmaktadır. Bu nedenle baz ilavesi mümkün olduğu kadar geç yapılmalıdır. Boyama özellikleri: Reaktif BM ile canlı tonlar oldukça yüksek haslıklarda elde edilebilir. Boyama yöntemleri basittir. Düzgün boyama kolaylıkla elde edilebilir. DİREKT BM: Pamuğu herhangi bir yardımcı madde gerektirmeksizin boyadıklarından DİREKT BM denilmiştir.Ayrıca selülozik elyafa karşı afinitesinin yüksek olması nedeniyle SUBSTANTİF BM de denilmektedir. Substantivite selülozik elyafın boyayı tamamen çekmesi ve boyanın tekrar boya banyosuna dönmemek için direnç göstermesidir. Direkt BM ler ucuzlukları, boyama işlemlerinin basit oluşu ve boyama sırasında elyafın yıpranmaması gibi üstünlükleri nedeniyle önemlerini kaybetmemişlerdir. Kağıt, deri, ipek gibi elyafların boyanmasında da kullanılırlar. Direkt BM ler boyama özellikleri bakımından 3 gruba ayrılırlar. A sınıfı: Migrasyon güçleri yüksektir. Hatalı boyama kolaylıkla düzeltilebilir. B sınıfı: Migrasyon güçleri azdır. Tuz ilave edilmediği zaman elyaf üzerine çekilmezler. Kontrollü bir şekilde tuz ilave edilerek çekim giderek arttırılır. Bu nedenle bunlara ÇEKİMLERİ TUZLA KONTROL EDİLEBİLEN DİREKT BM denir. C sınıfı: Migrasyon güçleri olmamakla birlikte küçük moleküllü olduklarından tuz olmadan da elyaf üzerine çekilebilirler. Düzgün boyama elde edebilmek için sıcaklık kontrollü olarak arttırılmalıdır. Bu nedenle bunlara ÇEKİMLERİ SICAKLIKLA KONTROL EDİLEBİLEN DİREKT BM denir. KÜP BM: Küp BM ler suda çözünmeyen renkli bileşiklerdir. Baz ortamda bir indirgenle birleştirildiklerinde suda çözünebilir hale gelirler. BM suda çözünmediğinden meydana gelen boyamanın tüm haslıkları çok yüksektir. Boyama 4 aşamada meydana gelir. 1-Küpleme: BM nin indirgenerek suda çözülür hale getirilmesidir. Küpleme eskiden mayalarla yapılırken günümüzde indirgen olarak hidrosülfit kullanılmaktadır.Küpleme için en uygun sıcaklık 60oderecedir. İşlem sırasında hava etkisinden korunmalıdır. Çünkü oksijen BM yi tekrar yükseltger yani yine çözünmez hale getirir. 2-Boyama: Boyamaya 60o derece civarında başlanıp sıcaklık yavaş yavaş düşürülür. BM çekimi giderek artacağından düzgün boyama sağlanmış olur. 3- Oksidasyon(yükseltgenme): BM elyafa alındıktan sonra elyaf içinde tekrar yükseltgenerek suda çözünmeyen şekle dönüştürülür. Yükseltgenme öncesi BM fazlasının uzaklaştırılması gerekir. Aksi halde elyafa bağlanmamış BM parçacıkları haslıkları düşürür. Yükseltgenme boyanan malzemenin havada asılı kalması ile tamamlanır. 4-Sabunlama: Oksidasyon sona erdikten sonra kaynar sabunlama yapılır. Sabunlama elyafa yapışan BM parçacıklarını uzaklaştırdığı gibi elyaf içindeki BM yi de şişirdiğinden haslıklar daha da yükselir. NAFTOL AS BM: Azoik BM ler adı da verilen bu BM ler başlıca pamuk kısmen de ipek,naylon ve PES elyafın boyanmasında kullanılırlar. Naftol AS BM ile boyamada elyaf, naftolün NaOH de çözülmesiyle elde edilen naftolat çözeltisi ile ıslatılır, kurutulup diazonyum tuzu çözeltisine batırılır. Bu sırada elyaf içinde suda çözünmeyen BM meydana gelir. Boyama 4 aşamada tamamlanır. 1-Zeminleme: Naftol AS BM lerle boyamada elde edilecek renk tonu naftolün miktarına bağlıdır. Fakat naftol renksiz olduğundan zeminleme sonunda gözle karar vermek mümkün değildir. En kesin yol firmanın verdiği reçeteye tam olarak uymaktır. 2- Kurutma:Zeminlemeden sonra malzeme üzerinde bulunan naftolat fazlasının sıkma yolu ile uzaklaştırılması gerekir. Ardından kurutma yapılır. 3-İnkişaf: Naftolatla zeminlenen malzeme BM oluşturmak üzere bir diazonyum bileşiğinde bekletilir. 4- Sabunlama: Boya banyosunda oluşan BM bileşiğinin elyafa bağlanarak sürtünme haslığını düşürmesi önlenemediğinden inkişaf işleminin ardından malzeme önce soda ile çalkalanır sonra sıcak sabunlama yapılır. Sabunlama işlemi sürtünme haslığını yükseltir. Renk daha canlı olur. Işık ve klor haslığı SENTETİK ELYAF BOYAMASI PES (poliester)BOYAMASI:PES elyafın beyazlık derecesi oldukça yüksek olduğundan çoğu kez boyamadan önce ağartılması gerekmez.Ancak karışım halinde ise, karışımda bulunan 2. Elyafın ağartılması gerekir. PES ve PES karışımlarına boyamadan önce TERMOFİKSAJ işlemi uygulanması gerekir. Yapımı sırasında çekilerek uzatılan elyaf sıcak suya girdiğinde kısalır. Bu nedenle boyamadan önce sabitlenmesi gerekir.Termofiksaj sonucu malzeme ence ve boyca sabitlenir.Termofiksaj elyafın sıcak hava veya sıcak sudan geçirilip ani olarak soğutulması ile yapılır. PES boyamasında en çok kullanılan BM grubu dispers BM dir. Boyama üç yönteme göre yapılabilir. 1-Carrier Yöntemi: Carrier elyaf tarafından alınarak şişmesine neden olur. Bunun sonucunda BM nin elyaf içine çekilebilmesi kolaylaşır. Carrier ile 85oC de çekim iyi olduğundan uzun süre kaynatılması istenmeyen malzemelerin boyanmasında bu yönteme başvurulur. 2-HT Yöntemi: Koyu renk PES elyafı ise 120-130oC de carriersiz boyanabilir. Böylece hem paradan hem de carrierin hazırlanması uzun sürdüğünden zamandan tasarruf sağlanır. 3-Termosol Yöntemi: Kumaş BM ile fulardlanır ve kurutulur. BM parçacıklarının yapışmasıyla bir film tabakası oluşur. Kurutulan kumaş ısıtıldığında elyaf yüzeyindeki BM elyafa bağlanır. PA (poliamid) BOYAMASI: Direkt BM ler ekonomik olmaları nedeniyle PA nın koyu renklere boyanmasında kullanılırlar. Normal boyamalarda ise asit ve krom BM tercih edilir. Metal-Kompleks ler ise PA elyafı en iyi boyayabilen gruptur. Koyu renklerin elde edilmesi kolay, ışık ve yıkama haslıkları çok yüksektir. PAC(poliakrilnitril) BOYAMASI: Akrilik elyafın bazik BM çekme gücü çok yüksektir. Fakat elyafın kristalin yapısı nedeniyle belirli bir sıcaklığa kadar hiç BM çekilmez. Boyanabilen amorf kısma ise ancak 75oC den itibaren girilebilir. Bu sıcaklığa gelindikten sonra ise çekim çok ani olur. Düzgün boyamayı sağlamak için RETARDER denilen çekim yavaşlatıcı maddeler kullanılır. TÜM KİMYASAL ELYAFLAR BOYAMA İŞLEMİ SONRASI DİREKT SOĞUK SUYLA DURULANDIĞINDA TUTUMLARI SERTLEŞİR. BU ÖNLEMEK İÇİN ÖNCE SOĞUTMA İŞLEMİ YAPILIR.
Ödevler
Sınavlar
Materyal Diğer
Planlanmış Öğrenme Faaliyetleri ve Öğretim Yöntemleri